این سوره هزار و دویست و پنجاه و شش حرف و سیصد کلمت، پنجاه و دو آیت جمله به مکه فرو آمد، بقول بیشترین مفسران. ابن عباس و قتاده گفتند: از اول سوره تا سنسمه على الْخرْطوم به مکه فرو آمد و ازینجا تا و لعذاب الْآخرة أکْبر لوْ کانوا یعْلمون به مدینه فرو آمد. و ازینجا تا فهمْ یکْتبون به مکه فرو آمد، و از اینجا تا فجعله من الصالحین به مدینه فرو آمد و ازینجا تا بآخر سوره به مکه فرو آمد. در این سوره دو آیت منسوخ است: فذرْنی و منْ یکذب بهذا الْحدیث این قدر از آیت منسوخ است بآیت سیف. و باقى آیت محکم. و و آیت دیگر فاصْبرْ لحکْم ربک معنى صبر اندرین آیت منسوخ است بآیت سیف.

و عن ابى بن کعب قال: قال رسول الله (ص): «من قرأ سورة ن و القلم اعطاه الله عز و جل ثواب الذین حسن الله اخلاقهم».

قوله تعالى: ن و الْقلم قال اهل التفسیر «ن» هو الحوت الذى علیه الارض و هو قول مجاهد و مقاتل و السدى و الکلبى. و قال ابن عباس: اول ما خلق الله القلم فجرى بما هو کائن الى یوم القیامة، ثم رفع بخار الماء الى یوم القیامة فخلق منه السماوات، ثم خلق النون فبسط الارض على ظهره فتحرک النون فمادت الارض فاثبتت بالجبال فان الجبال لتفخر على الارض ثم قرأ ابن عباس ن و الْقلم و ما یسْطرون. و قیل: الحوت على البحر و البحر على متن الریح و الریح على القدرة.

قال کعب الاحبار: اسم الحوت لویثا، قال: و ان ابلیس تغلغل الى الحوت الذى على ظهره الارض فوسوس الیه فقال له: أ تدرى ما على ظهرک یالویثا من الامم و الدواب و الشجر و الجبال لو نفضتهم القیتهم عن ظهرک؟ فهم لویثا ان یفعل ذلک. فبعث الله دابة فدخلت.

منخره فوصلت الى دماغه فعج الحوت الى الله منها، فاذن لها فخرجت. قال کعب فو الله الذى نفسى بیده انه لینظر الیها و تنظر الیه ان هم بشی‏ء من ذلک عادة کما کانت. و قال الحسن و قتادة و الضحاک: النون الدواة و هی الیق بالقلم. یقال: ان اصحاب البحر یستخرجون من بعض الحیتان شیئا اسود کالنقس او اشد سوادا منه یکتبون به فیکون النون و هو الحوت عبارة عن الدواة یقویه ما

روى عن النبی (ص) انه قال: اول شی‏ء خلقه الله القلم ثم خلق النون و هی الدواة ثم قال له: اکتب ما هو کائن الى یوم القیامة ثم ختم علم القلم فلم ینطق و لا ینطلق الى یوم القیامة.

و فی روایة عکرمة عن ابن عباس قال: «الر» و «حم» و «ن» حروف الرحمن تبارک و تعالى مقطعة. و قال معاویة بن قرة هو لوح من نور و رفعه الى النبی (ص) و قیل: هو قسم اقسم الله تعالى بنصرته للمومنین اعتبارا بقوله و کان حقا علینا نصر المومنین، و قیل: هو اسم للسورة کاخواتها و قیل: اسم نهر فی الجنة. و اما «القلم» فهو القلم الذى کتب الله به الذکر و هو قلم من نور طوله ما بین السماء و الارض. و یقال: لما خلق‏ الله القلم و هو اول ما خلقه، نظر الیه فانشق، فقال: یا رب بما اجرى؟ قال: بما هو کائن الى یوم القیامة. فجرى على اللوح المحفوظ کما اجراه الله سبحانه. و قال عطا سألت الولید بن عبادة بن الصامت کیف کان وصیة ابیک حین حضره الموت؟ قال: دعانى فقال: اى بنى اتق الله، و اعلم انک لن تتقى الله، و لن تبلغ حتى تومن بالله وحده و القدر خیره و شره. انی‏ سمعت رسول الله (ص) یقول: ان اول ما خلق الله القلم. فقال له: اکتب.

فقال: یا رب و ما اکتب؟ قال: اکتب القدر. قال: فجرى القلم فی تلک الساعة بما هو کائن الى الابد.

و قیل: اراد بالقلم الخط و الکتابة من الله تعالى على عباده بتعلیمه ایاهم الخط و الکتابة کما قال تعالى: علم بالْقلم. و قیل: القلم الطلسم الاکبر. و قیل: الاقلام مطایا الفطن و رسل الکرام. و قیل: البیان اثنان: بیان لسان و بیان بنان، و من فضل بیان البنان ان ما تثبته الاقلام باق على الایام و بیان اللسان تدرسه الاعوام. و قال بعض الحکماء: قوام امور الدین و الدنیا بشیئین: القلم و السیف. السیف تحت القلم. لو لا القلم ما قام دین و لا صلح عیش.

و ما یسْطرون اى یکتبون اقسم بما یکتبه اهل السماء و اهل الارض من کتابه و کلامه و دینه کقوله: «و کتاب مسْطور» و قیل: ما تکتبه الملائکة الحفظة من اعمال بنى آدم.

ما أنْت بنعْمة ربک بمجْنون هذا جواب القسم، و هو فی موضع قول القائل: ما انت بحمد ربک بمجنون. و قیل: معناه انک لا تکون مجنونا و قد انعم الله سبحانه علیک بالنبوة و الحکمة. این جواب مشرکان مکه است که رسول خدا را دیوانه گفتند. و ذلک فی قوله: «یا أیها الذی نزل علیْه الذکْر إنک لمجْنون» رب العالمین گفت: تو با آن نعمت و کرامت و تخاصیص نبوت و حکمت که الله با تو کرده دیوانه نیستى. و قیل: معناه انتفى عنک الجنون بنعمة ربک. و قیل: الباء للقسم.

و إن لک لأجْرا غیْر ممْنون اى غیر منقوص و لا مقطوع بصبرک على افترائهم علیک. و قیل: و ان لک لاجرا على تبلیغ الرسالة و تحمل المشاق غیر محسوب.

یقال: اجر النبی مثل اجر الامة قاطبة غیر منقوص.

و إنک لعلى‏ خلق عظیم. قال ابن عباس و مجاهد: اى على دین عظیم لا دین احب الى و لا ارضى عندى منه و هو دین الاسلام. و قال الحسن: على ادب القرآن، اى انک لعلى الخلق الذى نزل به القرآن، سئلت عائشة رضی الله عنها عن خلق رسول الله (ص). فقالت: کان خلقه القرآن. قال قتادة: و هو ما کان یأتمر به من امر الله و ینتهى عنه من نهى الله و المعنى: انک على الخلق الذى امرک الله به فی القرآن. و قیل: معناه کان خلقه یوافق القرآن.

رسول خدا (ص) امر و نهى قرآن را چنان پیش رفتى و نگه داشتى بخوش طبعى که گویى خلق وى و طبع وى خود آن بود. و قیل: سمى الله خلقه عظیما لانه امتثل تأدیب الله ایاه بقوله: «خذ الْعفْو و أْمرْ بالْعرْف» الآیة، و جملة ذلک ان الله تعالى جمع فیه کل خلق محمود لانه تعالى ذکره ذکر الانبیاء فی سورة الانعام. ثم اثنى علیهم فقال عز و جل: أولئک الذین آتیْناهم الْکتاب و الْحکْم و النبوة ثم امر محمدا (ص) باتباع هداهم، فقال: فبهداهم اقْتدهْ و کان لکل واحد منقبة مدح بها و کان مخصوصا بها فخص نوح بالشکر، و ابراهیم بالخلة، و موسى بالاخلاص، و اسماعیل بصدق الوعد، و یعقوب و ایوب بالصبر، و داود بالاعتذار، و سلیمان و عیسى، بالتواضع. فلما امره الله تعالى بالاقتداء بهم، اقتدى بهم فاجتمع له ما تفرق فی غیره و حاز مکارم الاخلاق باسرها و لهذا

قال صلى الله علیه و سلم: «ان الله بعثنى لتمام مکارم الاخلاق و تمام محاسن الافعال».

و عن البراء بن عازب قال: کان رسول الله (ص) احسن الناس وجها، و احسنهم خلقا لیس بالطویل الباین و لا بالقصیر. و عن انس بن مالک قال: خدمت رسول الله (ص) عشر سنین فما قال لى اف قط و ما قال لى لشی‏ء صنعته لم صنعته، و لا لشی‏ء ترکته لم ترکته، و کان رسول الله من احسن الناس خلقا و لا مسست خزا قط، و لا حریرا، و لا شیئا کان الین من کف رسول الله (ص) و لا شممت مسکا و لا عطرا کان اطیب من عرق رسول الله (ص)

و عن عبد الله بن عمر قال: ان رسول الله (ص) لم یکن فاحشا و لا متفحشا و کان یقول خیارکم احاسنکم اخلاقا.

و عن انس ان امرأة عرضت لرسول الله (ص) فی طریق من طرق المدینة فقالت: یا رسول الله ان لى الیک حاجة. فقال: «یا ام فلان اجلسى فی اى سکک المدینة شئت اجلس الیک. قال: ففعلت، فقعد الیها رسول الله (ص) حتى قضى حاجتها

و قال انس: کانت الامة من اماء اهل المدینة لتأخذ بید رسول الله (ص) فتنطلق به حیث شاءت. و عن ابى الدرداء عن النبی (ص) قال: «ان اثقل شی‏ء یوضع فی میزان المومن یوم القیامة خلق حسن و ان الله یبغض الفاحش البذئ.

و عن ابى هریرة قال: قال النبی (ص) لاصحابه: «أ تدرون ما اکثر ما یدخل الناس النار؟». قالوا الله و رسوله اعلم. قال: «فان اکثر ما یدخل الناس النار الأجوفان: الفرج و الفم. أ تدرون ما اکثر ما یدخل الناس الجنة؟» قالوا الله و رسوله اعلم. قال: «فان اکثر ما یدخل الناس الجنة: تقوى الله و حسن الخلق».

عن عائشة (رض) قالت: سمعت رسول الله (ص) یقول: «ان المومن لیدرک بحسن خلقه درجة قائم اللیل و صائم النهار.

و عن ابى هریرة قال: قال رسول الله (ص): «احبکم الى الله احسنکم اخلاقا، الموطون اکنافا. الذین یألفون و یولفون. و ابغضکم الى الله المشاون بالنمیمة المفرقون بین الاخوان الملتمسون للبراء العثرات».

روى عن على بن موسى الرضا عن ابیه موسى بن جعفر عن ابیه جعفر بن محمد عن ابیه محمد بن على عن ابیه على بن الحسین عن ابیه حسین بن على عن ابیه على بن ابى طالب سلام الله علیهم. قال: قال رسول الله (ص): «علیکم بحسن الخلق فان حسن الخلق فی الجنة لا محالة، و ایاکم و سوء الخلق فان سوء الخلق فی النار لا محالة».

قوله: فستبْصر و یبْصرون: فسترى یا محمد و یرون یعنى: اهل مکة اذا نزل بهم العذاب ببدر. و قیل: فی القیامة و کان النبی (ص) عالما بذلک و لکنه ذکر على معنى یجتمع مع علمهم بانک لست بمجنون و لا مفتون.

و قوله: بأیکم الْمفْتون معناه بایکم المجنون. فالمفتون مفعول بمعنى المصدر کما یقال: ما بفلان معقول و مجلود، اى عقل و جلادة. و هذا معنى قول الضحاک و روایة العوفى عن ابن عباس، و قیل: الباء بمعنى فی و مجازه. فستبْصر و یبْصرون فی اى الفریقین المجنون فی فریقک ام فی فریقهم؟. و قیل: الباء بمعنى مع و المفتون الشیطان و المعنى: مع ایکم الشیطان؟ أ مع المومنین ام مع الکفار؟ و هذا معنى قول مجاهد. و قیل: الباء فیه زائدة و المعنى: ایکم المفتون، اى المجنون الذى فتن بالجنون و هذا قول قتادة. و اتفقوا على ان المفتون هاهنا المجنون.

إن ربک هو أعْلم بمنْ ضل عنْ سبیله بمن زاغ عن دینه و طریقه و هو أعْلم منکم و منهم بالْمهْتدین الى دینه.

فلا تطع الْمکذبین لک یا محمد و هم المستهزون، الذین ذکروا فی سورة الحجر، اى فیما یدعونک الى متابعة ادیانهم. و النبی (ص) لم یکن یطیعهم و لکن ذلک امر باستدامة ترک طاعتهم و الاستزادة فیه.

ودوا لوْ تدْهن فیدْهنون داهن و ادهن: واحد، و اصل المداهنه المداجاة.

و المعنى ودوا لو توافق معهم و تترک مناصحتهم و تلین لهم فیلینون لک و یقاربون لک.

قال ابن قتیبة: ارادوا ان یعبد آلهتهم مدة و یعبد الله مدة و قیل الفاء هاهنا للعطف لا للجواب.

و لا تطعْ کل حلاف مهین. قال ابن عباس هو ابو جهل. و قال مقاتل: هو الولید بن المغیرة المخزومى. و قیل: الاسود بن عبد یغوث. و قال عطاء الاخنس ابن شریق. و «الحلاف» کثیر الحلف بالباطل. مهین اى حقیر ضعیف و هو فعیل من المهانة و هی قلة الرأى و التمییز. تقول مهن بالضم فهو مهین. و لیس هذا من الهوان و هو قریب من الاول لان من اکثر الحلف الکاذبة و هو عند الناس مهین و انما یکذب لمهانة نفسه علیه.

هماز یغتاب الناس و یعیبهم بما لیس فیهم، و یقع فیهم من ورائهم.

مشاء بنمیم اى قتات یسعى بالنمیمة بین الناس للافساد، و فی الخبر لا یدخل الجنة قتات. و النمیم جمع نمیمة، و قیل: النمیم و النمیمة واحد و الاسم النمام.

مناع للْخیْر بخیل بالمال، و قیل: یمنع الناس عن الایمان: قیل: کان له مال.

فقال لاولاده و اولاد اولاده من اسلم منکم منعته مالى. معْتد اى متجاوز للحد فی الطغیان أثیم کثیر الاثم، فاجر عاص.

عتل هو الغلیظ الجافى، اکول، شروب، فاحش الخلق سى‏ء الخلق.

بعْد ذلک زنیم اى بعد هذه الخصال مع هذه الرذائل دعى ملصق بالقوم لیس منهم. قال عکرمة «الزنیم» ولد الزنا، قال الشاعر:

زنیم لیس یعرف من ابوه

بغى الام ذو حسب لئیم‏

و قیل: هو الذى یعرف بالابنة، روى عن النبی (ص) الا اخبرکم باهل الجنة کل ضعیف متضعف لو یقسم على الله لأبره، الا اخبرکم باهل النار کل عتل جواظ مستکبر، و عن شداد بن اوس: «قال: قال رسول الله (ص): لا یدخل الجنة جواظ و لا جعظرى و لا عتل زنیم». قال: قلت فما الجواظ؟ قال: «کل جماع مناع». قلت: فما الجعظرى قال: «الفظ الغلیظ» قلت: فما العتل الزنیم! قال: «کل رحیب الجوف اکول شروب، غشوم، ظلوم».

و عن زید بن اسلم قال: قال رسول الله (ص) «تبکى السماء من رجل اصح الله جسمه و ارحب جوفه و اعطاه من الدنیا مقضما و کان للناس ظلوما، فذلک العتل الزنیم.

و عن ابى هریرة عن النبی (ص) قال: «لا یدخل الجنة ولد الزنا و لا ولده و لا ولد ولده»: و قال صلى الله علیه و سلم: «لا یزال امتى بخیر ما لم یفش فیهم ولد الزنا فاذا فشا فیهم ولد الزنا یوشک ان یعمهم الله بعقاب.

و قال صلى الله علیه و سلم: «ان اولاد الزنا یحشرون یوم القیامة فی صورة القردة و الخنازیر».

و قال عکرمة: اذا کثر اولاد الزنا قل المطر.

قوله: أنْ کان ذا مال و بنین قرأ ابو جعفر و ابن عامر و یعقوب آ ان کان بالمد و الاستفهام. قرأ حمزة و عاصم بروایة ابى بکر بهمزتین بلا مد. و قرأ الآخرون على الخبر بلا استفهام. فمن قرأ بالاستفهام فمعناه: الان کان ذا مال و بنین.

إذا تتْلى‏ علیْه آیاتنا قال أساطیر الْأولین و قیل: معناه أنْ کان ذا مال و بنین تطیعوا و من قرأ على الخبر فمعناه لا تطعْ کل حلاف مهین لاجل أنْ کان ذا مال و بنین. و جاء فی التفسیر ان الولید بن المغیرة کان له عشرة بنین. و قیل: اثنا عشر ابنا و کان له تسعة آلاف مثقال فضة و کانت له حدیقة فی الطائف ثم اوعده فقال: سنسمه على الْخرْطوم الخرطوم الانف و السمة التسوید، و الوسم على الانف افضح و اقبح، و المعنى: سنجعل له علامة فی الآخرة یعرف بها انه من اهل النار من اسوداد الوجه. و جائز ان یفرد بسمة لمبالغته فی عداوة النبی (ص) فی الدنیا فیخص من التشویه بما یتبین به من غیره کما کانت عداوته فی الدنیا زائدة على عداوة غیره و قیل: خص الخرطوم بالذکر و المراد به جمیع الوجه لان بعض الشى‏ء یعبر به عن کله.

قوله: إنا بلوْناهمْ اى اختبرناهم و ابتلیناهم، یعنى: هل مکة حین دعا علیهم النبی (ص) فابتلاهم بالجوع حتى اکلوا الجیف و العظام، فقال صلى الله علیه و سلم: «اللهم اشدد وطأتک على مصر و اجعلها سنین کسنى یوسف و امر اهل هجران لا یحملوا الى مکة طعاما و انقطع عنهم الطریق من قبل العراق.

ابتداء این قصه آنست که رسول خدا (ص) چون از قریش و اهل مکه بغایت برنجید، دعاء بد گفت بر ایشان، گفت: بار خدایا بطش خود بر ایشان گمار و کار روزى بر ایشان سخت کن و ایشان را سالها قحط و نیاز پیش آر، چنان که در روزگار یوسف مصریان را بود. الله تعالى دعاء رسول خدا اجابت کرد تا باران آسمان و نبات زمین از ایشان باز ایستاد و راه کاروان طعام بر ایشان فرو بسته شد، و سالها در آن قحط و نیاز مردار و استخوان خوردند. رب العالمین ایشان را مثل زد بخداوندان آن بستان. و ایشان سه برادر بودند در صنعاء یمن بستانى داشتند، بدو فرسنگى صنعاء، از پدر ایشان باز مانده و بمیراث بایشان رسیده و در آن بستان هم زرع بود و هم درخت خرما و انگور. و پدر ایشان مردى صالح بود. هر سال ریع آن بستان سه قسم کردى، قسمى وجه عمارت و نفقه بستان و قسمى درویشان و خواهندگان را، و قسمى نفقه خویش را. چون پدر از دنیا برفت و بستان با پسران افتاد، سهم درویشان بازگرفتند آن برادر که بهینه ایشان بود و پارساتر و بسن کمتر، ایشان را گفت: حق درویشان باز مگیرید و آن سنت که پدر نهاد دست بمدارید که زیان کار شوید و برکات آن منقطع گردد. ایشان فرمان نبردند. چون وقت چیدن میوه بود و درودن کشته سوگند خوردند که سحرگاهان نزدیک بام بروند و خرما و انگور ببرند، و نگفتند ان شاء الله. مقصود ایشان بوقت سحرگاه آن بود که تا درویشان ندانند و حاضر نشوند که در روزگار پدر ایشان هر سال وقت بریدن میوه و زرع معین بود و درویشان حاضر اینست که رب العالمین گفت: أقْسموا لیصْرمنها مصْبحین و لا یسْتثْنون اى لم یقولوا ان شاء الله.

فطاف علیْها طائف منْ ربک اى عذاب من ربک لیلا و لا یکون الطائف الا باللیل و کان ذلک الطائف نارا نزلت من السماء فاحرقتها. و همْ نائمون فأصْبحتْ الجنة کالصریم اى محرقة سوداء کاللیل. و قیل: بیضاء لم یبق فیها سواد زرع و لا شجر کالنهار و الصریم اللیل و الصریم النهار لان کل واحد منهما ینصرم عن صاحبه و قیل: کالصریم یعنى: کالبستان الذى صرم زرعه و ثماره و یکون الصریم بمعنى المصروم کعین کحیل و کف خضیب. ایشان سوگند خوردند بى استثنا که بامداد پگاه پنهان از درویشان روند و میوه چینند. و آن گه در خواب شدند و رب العالمین آن شب آتشى فرو گشاد تا هر چه در آن بستان بود همه بسوخت و خاکستر گردانید و ایشان از آن حال و از آن عذاب بى خبر، بوقت بام برخاستند و یکدیگر را آواز دادند که: أن اغْدوا على‏ حرْثکمْ إنْ کنْتمْ صارمین اى قاطعین لها فانْطلقوا و همْ یتخافتون یتسارون بینهم.

أنْ لا یدْخلنها الْیوْم علیْکمْ مسْکین و یخفون انفسهم و کلامهم من الناس.

و غدوْا على‏ حرْد قادرین اى على قصد و حرص و امر اسسوه و اجمعوا علیه قادرین عند انفسهم على الصرام.

چون فرا راه بودند، با یکدیگر سخن نرم گفتند و براز، که نباید که امروز هیچ درویشى در آن بستان آید و خویشتن را پوشیده و پنهان میداشتند تا کس بنداند ازین درویشان که ایشان ببستان میروند و بر قصدى و آهنگى درست میرفتند و حرصى تمام. چون نزدیک بستان رسیدند و هیچ درویش ندیدند، گفتند که: دست یافتیم و مقصود حاصل کردیم. در نفس خویش چنان پنداشتند که قدرت و توان آنچه مقصود و مرا دست یافتند. و قیل: معنى قادرین اى خرجوا فی الوقت الذى قدروه. بیرون آمدند آن ساعت که در اول شب تقدیر کرده بودند و بر آن عزم و بر آن تقدیر خفته، پس چون در بستان شدند درختان و زرع آن دیدند سوخته و خاکستر گشته و آب سیاه بر آمده گفتند: إنا لضالون ما راه گم کردیم مگر این نه بستان ماست؟ چون نیک نگاه کردند بدانستند که جرم ایشان راست که حق درویشان باز گرفتند و گفتند: بلْ نحْن محْرومون نه نه راه گم نکردیم که این بستان ماست ما را از میوه و بر آن محروم کردند و از نعمت بى بهره ماندیم، بآنکه حق درویشان باز گرفتیم.

قال أوْسطهمْ اى خیرهم و افضلهم و اعدلهم قولا و کان اصغرهم سنا أ لمْ أقلْ لکمْ لوْ لا تسبحون اى هلا تستثنون عند قولکم لیصْرمنها مصْبحین و الاستثناء تسبیح لانه تنزیه و تعظیم لله و اقرارا بانه لا یقدر أحد أن یفعل فعلا الا بمشیة الله. و قیل: معناه هلا تذکرون نعم الله علیکم فتودوا حق الله من اموالکم.

آن برادر کهینه گفت و بهینه ایشان بود عاقلتر و فاضلتر: نمى‏گفتم شما را که خداى را بپاکى چرا نستائید و از پذیرفتن بیداد چرا پاک نشناسید؟ و چرا ذکر نعمت او بشکر نکنید؟ تا حق او از مال خود بیرون کنید و بدرویشان دهید.

و آن گه که مى‏گفتید بامداد به بوستان رویم چرا ان شاء الله نگفتید و رفتن خویش با مشیت الله نیفکندید. و اگر شما سبحان الله گفتید بهتر از آن اندیشه بودى که کردید پس ایشان گفتند: سبْحان ربنا إنا کنا ظالمین پاکست و بى عیب خداوند ما و مائیم ستمکاران بر خویشتن. بگناه خود معترف شدند و یکدیگر را ملامت کردند.

چنان که رب العزة گفت: فأقْبل بعْضهمْ على‏ بعْض یتلاومون یلوم بعضهم بعضا بما فعلوا یعنى الهرب من المساکین، هذا یقول کان الذنب لک و یقول الآخر بل کان الذنب لک.

قالوا یا ویْلنا إنا کنا طاغین از کرده پشیمان شدند و بتضرع و زارى بدرگاه الله باز گشتند و بجرم خود اقرار کردند. گفتند: اى ویل بر ما که از اندازه خود در گذشتیم و از راه صواب برگشتیم که حق درویشان باز گرفتیم با این همه نومید نشدند که بر درگاه الله نومیدى نیست. گفتند:

عسى‏ ربنا أنْ یبْدلنا خیْرا منْها إنا إلى‏ ربنا راغبون اى راغبون فی المسألة ان یتوب علینا و ان یرزقنا خیرا منها. قال عبد الله بن مسعود: بلغنى ان القوم تسابوا و اخلصوا و عرف الله منهم الصدق فابدلهم بها جنة خیرا منها و اسمها الحیوان فیها عنب یحمل البغل منها عنقودا.

کذلک الْعذاب اى کما فعلت باهل هذه الجنة کذلک افعل بامتک اذا لم تعطف اغنیاوهم على فقرائهم بان امنعهم القطر و ارسل علیهم الحوائج و ارفع البرکة من زروعهم و تجارتهم. ثم قال: و لعذاب الْآخرة أکْبر لوْ کانوا یعْلمون اى و ما اعددت لهولاء الکفار من الوان العذاب فی الآخرة اکبر و اعظم و اشد لو عقلوا و عملوا ذلک ثم اخبر بما عنده للمتقین فقال: إن للْمتقین عنْد ربهمْ جنات النعیم اى بساتین نعیمها مقیم و لا یبید و لا یفنى خلافا لبساتین الدنیا فانها فانیة هالکة صاحبها فی عناء من عمارتها فلا ترغبوا فیها عنها. فلما نزلت هذه الآیة قال عتبة بن ربیعة: لئن کان ما یقول محمد حقا لنکونن افضل اجرا منهم فی الآخرة کما نحن الیوم افضل منهم فی الدنیا فانزل الله سبحانه: أ فنجْعل الْمسْلمین کالْمجْرمین استفهام انکار و توبیخ، اى لا نفعل فان المسلمین فی الجنة، و المجرمین، و هم الکافرون، فی النار.

ما لکمْ یا کفار قریش کیْف تحْکمون؟ من این حکمتهم بالتسویة بین المطیع و العاصى و اى عقل اقتضى ذلک، اى ان هذا الحکم جور ان تعطوا فی الآخرة ما یعطى المسلمون.

أمْ لکمْ کتاب نزل من عند الله. فیه تدْرسون اى تقرون ما فیه.

إن لکمْ فیه اى فی ذلک الکتاب. لما تخیرون اى ما تختارون لانفسکم و تشتهون و انما کسرت ان لما دخلت فی خبرها اللام تخیر و اختار بمعنى واحد.

أمْ لکمْ أیْمان عهود و مواثیق علیْنا بالغة اى موکدة محکمة عاهدناکم علیه فاستوثقتم بها منا فلا ینقطع عهدکم إلى‏ یوْم الْقیامة إن لکمْ فی ذلک العهد لما تحْکمون لانفسکم من الخیر و الکرامة عند الله. خلاصة المعنى: هل وجدتم فی کتاب لى او درستم انى اقسمت قسما بالغا شدیدا لا مثنویة فیه انى افعل ما تحکمون. ثم قال لنبیه (ص): أیهمْ بما یقولون من ان لهم فی الآخرة حظا زعیم اى کفیل ضامن فان من کان على بصیرة من شی‏ء تکفل به و اذ لم یتکفلوا دل على انهم غیر واثقین بما یقولون. قال الحسن: الزعیم فی الآیة بمعنى الرسول، اى فیهم رسول او جاءهم رسول بصحة ما یقولون.

أمْ لهمْ شرکاء یعنى: آلهة تکفل لهم بما یقولون و قیل: شهداء یشهدون لهم بصدق ما یدعونه. فلْیأْتوا بشرکائهمْ اى فلیأتوا بها: إنْ کانوا صادقین فی دعواهم.

یوْم یکْشف عنْ ساق یوم ظرف و المعنى: فلیأتوا بشرکائهم فی ذلک الیوم لتنفعهم و تشفع لهم. و قیل: معناه اذکر یوْم یکْشف عنْ ساق و قرئ بالنون نکشف عن ساق.

روى البخارى فی الصحیح عن یحیى بن بکیر عن اللیث بن سعد عن خالد بن یزید عن سعید بن ابى هلال عن زید بن اسلم عن عطاء بن یسار عن ابى سعید الخدرى عن رسول الله (ص) قال: «یکشف ربنا عن ساقه فیخرون له سجدا»

و قال ابن مسعود: یکشف ربنا عن ساقه. و عن ابى موسى الاشعرى عن النبی (ص) یکْشف عنْ ساق قال نور عظیم یخرون له سجدا.

و قال اهل اللغة: الکشف عن الساق کنایة عن شدة الامر قال الشاعر: «و قامت الحرب على ساق» و یروى عن ابن عباس انه قال: یکشف عن الامر الشدید و ذلک اشد الساعة تمر بهم فی القیامة یدْعوْن إلى السجود فاما المومنون فیخرون سجدا و اما المنافقون فتصیر ظهورهم طبقا کانها السقافید. فلا یسْتطیعون السجود فتسود عند ذلک وجوههم و یتمیز الکافرون من المومنین حینئذ و کانوا قبل ذلک مختلطین. و عن ابى هریرة عن النبی (ص) قال: «یأخذ الله عز و جل للمظلوم من الظالم حتى لا تبقى مظلمة عند احد حتى انه لیکلف شائب اللبن بالماء ثم یبیعه ان یخلص اللبن من الماء فاذا فرغ من ذلک نادى مناد یسمع الخلائق کلهم الا لیلحق کل قوم بآلهتهم و ما کانوا یعبدون من دون الله، فلا یبقى احد عبد شیئا من دون الله الا مثلت له آلهته بین یدیه و یجعل الله ملکا من الملائکة على صورة عزیر و یجعل ملکا من الملائکة على صورة عیسى بن مریم فیتبع هذا الیهود و یتبع هذا النصارى، ثم تلویهم آلهتهم الى النار و هم الذین یقول الله عز و جل لو کان هولاء آلهة ما و ردوها و کل فیها خالدون و اذا لم یبق الا المومنون و فیهم المنافقون، قال الله عز و جل لهم ذهب الناس فالحقوا بآلهتکم و ما کنتم تعبدون! فیقولون و الله ما لنا آله الا الله و ما کنا نعبد غیره. فینصرف الله عنهم فیمکث ما شاء الله ان یمکث ثم یأتیهم فیقول: ایها الناس ذهب الناس فالحقوا بآلهتکم و ما کنتم تعبدون. فیقولون: و الله ما لنا آله الا الله و ما کنا نعبد غیره فیکشف لهم عن ساق و یتجلى لهم من عظمته ما یعرفون انه ربهم فیخرون سجدا على وجوههم و یخر کل منافق على قفاه و یجعل الله اصلابهم کصیاصى البقر ثم یضرب الصراط بین ظهرانى جهنم.

قوله: خاشعة أبْصارهمْ و ذلک ان المومنین یرفعون روسهم من السجود و وجوههم اشد بیاضا من الثلج و تسود وجوه الکافرین و المنافقین. ترْهقهمْ ذلة اى تغشاهم ذل الندامة و الحسرة. و قدْ کانوا یدْعوْن إلى السجود. قال ابراهیم التیمى یعنى: الى الصلاة المکتوبة بالاذان و الاقامة، و قیل: کانوا یسمعون حى على الصلاة فلا یجیبون. و همْ سالمون اصحاء فلا یأتونه. قال کعب الاحبار و الله ما نزلت هذه الآیة الا فی الذین یتخلفون عن الجماعات، و قیل: کانت ظهورهم سلیمة بخلاف ما کانت فی الآخره فلا یجیبون.

فذرْنی و منْ یکذب بهذا الْحدیث اى فدعنى و المکذبین بالقرآن و خل بینى و بینهم. قال الزجاج: اى لا تشغل قلبک بهم و کلهم الى فانى اکفیکهم و دعنى ایاهم. سنسْتدْرجهمْ منْ حیْث لا یعْلمون اى سنأخذهم بالعذاب حالا بعد حال و سنقربهم من العذاب من حیث لا یشعرون فعذبوا یوم بدر. قال سفیان الثورى الاستدراج ان یبسط علیهم النعم و یمنعهم الشکر و قال السدى کلما جددوا معصیة جددنا لهم نعمة و امسیناهم شکرها.

و أمْلی لهمْ اطیل لهم المدة إن کیْدی متین اى ان اخذى بالعذاب شدید.

أمْ تسْئلهمْ أجْرا اى أ تطالبهم یا محمد على ما آتیتهم به من الرسالة جعلا. فهمْ منْ مغْرم مثْقلون اى فهم من غرم ذلک الجعل مثْقلون: لا یطیقونه أمْ عنْدهم الْغیْب اى عندهم اللوح المحفوظ، فهم یکتبون منه و یستنسخون منه و قیل: الْغیْب ما غاب عنه من خفى معلوماته و لطف تدبیره و کل ذلک تنبیه على فساد ما هم علیه مقیمون اتباع الهوى.

فاصْبرْ لحکْم ربک ارض بقضاء ربک یا محمد و احبس نفسک و قلبک على ما یحکم به ربک و لا تضجر بقلبک و لا تجزع بنفسک. و لا تکنْ کصاحب الْحوت یعنى یونس بن متى، لا تعجل کما عجل یونس إذْ نادى‏ ربه و هو مکْظوم مملو من الغضب مکروب مغموم. قیل: نزلت هذه الآیة یوم احد لما انهزم المسلمون و کسر رباعیة النبی (ص) و قال: کیف یفلح قوم شجوا نبیهم و خضبوا وجهه بالدم و هو یدعوهم الى الله و اراد ان یدعوا على الذین قاتلوه فامره الله بالصبر، و الظاهر انها عامة فی جمیع احواله التى امر فیها بالصبر، و المعنى: لا تستعجل بعقوبة قومک کما استعجل یونس فلقى ما لقى فی بطن الحوت حتى نادى ربه و هو ممتلى حزنا على نفسه.

لوْ لا أنْ تدارکه نعْمة منْ ربه اى لو لا ان الله تاب علیه و خصه برحمته و لحقته نعمة من قبله. و قیل: لوْ لا أنْ تدارکه نعْمة منْ ربه هى النبوة. و قیل: عبادته السابقه. لنبذ بالْعراء اى لطرح بالارض الفضاء. و هو مذْموم اى لولا ذلک لنبذ مذموما بدل ما نبذ محمودا. العراء، الفضاء العارى من البناء.

و یقال: هذا «العراء» عرصة الساعة. العراء فی الآیة الأخرى «فنبذْناه بالْعراء» هى ارض الموصل.

فاجْتباه ربه اى جددنا اجتباءه و اعدنا اصطفاءه بعد المحنة کقوله فی: آدم: «و عصى‏ آدم ربه فغوى‏» «ثم اجْتباه ربه» و قیل فاجْتباه ربه اى اختاره لرسالته فجعله من الصالحین اى من الانبیاء قوله و إنْ یکاد الذین کفروا ان هاهنا مخففة من الثقیلة، و المعنى: و ان الذین کفروا یکادون یصیبونک باعینهم و ذلک حین اراد الکفار ان یعینوا رسول الله فیصیبوه بالعین فنظر الیه قوم من قریش و قالوا: ما رأینا مثله و لا مثل حججه و کانت العین فی بنى اسد حتى ان الرجل منهم ینظر الى الناقة السمینة او البقر السمینة ثم یعینها ثم یقول للجاریة: خذى المکتل و الدرهم فاتینا بلحم من لحم هذه فما تبرح حتى تقع فتنحر و کان الواحد اذا اراد ان یعین شیئا یجوع ثلاثة ایام ثم یعرض له فیقول تالله ما رایت مالا اکثر و لا احسن من هذا فیتساقط ذلک الشی‏ء فارادوا مثل ذلک برسول الله (ص) فعصمه الله من ذلک و انزل هذه الآیة. قال الحسن: هذه الآیة دواء اصابة العین. و فی الخبر: «العین حق تشترک من الخالق»

و یروى: «العین حق تدخل الرجل القبر و الجمل القدر و لو کان شی‏ء یسبق القدر لسبقته العین».

و قال بعضهم: انما یصیب الانسان بالعین ما یستحسنه و تمیل نفسه الیه و کان نظرهم الى النبی (ص) نظرة البغض و ذلک ضده. قالوا و معنى الآیة: انهم لشدة عداوتهم لک ینظرون الیک نظرا یکاد یصرعک عن مکانک کما یقال نظر الى فلان نظرا کاد یأکلنى به. و الجمهور على القول الاول. قرأ اهل المدینة لیزْلقونک بفتح الیاء و الآخرون بضمها و هما لغتان یقال: زلقت الرجل و ازلفته اذا صرعته و کان رسول الله (ص) اذا قرأ القرآن کاد المشرکون یزلقونه استحسانا و الذکر هاهنا القرآن. و یقولون إنه لمجْنون ینسبونه الى الجنون اذا سمعوه یقرأ القرآن و یقولون معه جنى یعلمه الکتاب.

و قیل: مختلط العقل قالوه حسدا و ما هو إلا ذکْر للْعالمین اى و ما القرآن الا موعظة للمومنین و شرف لهم و نجاة، و قیل: و ما هو اى و ما محمد و ارسلنا ایاه الا ذکْر و شرف للْعالمین الجن و الانس.